POTWORY W POTRZASKU

To tylko zręczna farsa, biegle wykorzystująca znane motywy dążąca do banalnej puenty – ten ton rozczarowania pojawiał się nie tylko po premierze przebojowej jednoaktówki Yasminy Rezy „Bóg rzezi”, ale także i po premierze będącej jej adaptacją filmu Romana Polańskiego.

Zgodnie doceniano doskonałe prowadzenie aktorów, budowanie klaustrofobicznej atmosfery. Jednak wnioski płynące z filmu wydawały się części komentatorów nazbyt oczywiste. Spotkanie dwóch par małżeńskich z Brooklynu, dobrze sytuowanych i wydawałoby się kulturalnych zamienia się stopniowo w spektakl wzajemnych pretensji, wreszcie w bezpardonową walkę wszystkich ze wszystkimi. Eksplodują ukryte pretensje, spadają kolejne maski, kultura okazuje się tylko cieniutką warstwą hipokryzji, kryjącą czasem mroczne, a zawsze niskie instynkty.

Polański mówi jednak posługując się poręczną farsową formą o wiele więcej. Z chłodną, ale nie pozbawioną wyczuwalnego zrozumienia wobec swych bohaterów ironią podważa wszelkie ideologiczne założenia, którymi świadomie lub tylko po części świadomie kieruje się cała czwórka.  Ukazuje jak łatwo można stać się niewolnikami własnych poglądów i z mozołem formowanego obrazu własnych osobowości.

Penelope Longstreet (Jodie Foster) pracuje w księgarni i bardzo przejmuje się losem świata, napisała nawet dwie książki na temat Afryki. Ze swego męża, Michaela (John C. Reilly) handlującego sprzętem kuchennym i łazienkowym chciała uczynić podobnego jej liberała. Na pozór jej się to udało, ale w miarę rozwoju akcji nie ulega wątpliwości, że podziela on jej poglądy dla świętego spokoju. Sam raczej jest wyznawcą samczego konserwatyzmu, którego symbolem są cygara i dobra, wieloletnia szkocka. Alan Cowan (Christoph Waltz) to wiecznie zapracowany, cyniczny adwokat korporacyjny. Wierzy w przebiegłość i siłę. Pewnie jego doświadczenie życiowe wskazuje, że taka wiara procentuje i jest skuteczna. Nic dziwnego, że pomaga ukryć nieetyczne praktyki koncernu farmaceutycznego, dla którego pracuje. Tak według niego kręci się ten świat. Napędzają go oszustwo i siła. Sfrustrowana żona Alana, Nancy (Kate Winslet) zrezygnowała z pracy. Zajmuje się domem i coraz bardziej nienawidzi wiecznie odbierającego telefony, protekcjonalnego męża.

Każda z przyjętych tu postaw życiowych zostaje sarkastycznie zakwestionowana, co ujawnia się szczególnie wyraźnie przy okazji sprawy w jakiej dwie pary się spotkały. Oto syn Longstreetów został uderzony kijem przez syna Cowanów. Doszło więc do aktu przemocy. Z obu stron istnieje wola polubownego załatwienia sprawy. Ale do czasu. Bo kompromis nie zadowala nikogo. Alan wierzy w siłę, więc uważa, że silny, czyli jego syn miał rację, rację siły właśnie. Zresztą przytomnie zauważa, że przecież to tylko sprawa między dziećmi. Penelope zgodnie z zasadami political correctness domaga się przeprosin bez względu na wszystko, przeprosin wymuszonych. A takie przeprosiny, jak wiadomo, często tylko wzmagają resentyment i na nowo nakręcają agresję.

Jaką więc postawę wybrać wobec przemocy i szerzej wobec zła? Pogodzić się z ich nieuchronnością, a może im wręcz kibicować? Bezlitośnie piętnować, nawet gdy jest to nieskuteczne i może spowodować opłakane skutki? Każda przyjęta wobec takiego dylematu postawa bywa zakłamana i może być też wielce nieskuteczna. Podniosłe wezwania czynione z wiarą, że ludzie są z natury dobrzy mogą przynieść równie opłakane skutki jak manifestacyjny cynizm i wiara w maksymy typu, że chciwość jest dobra, a wygrywa z reguły silniejszy i tak właśnie powinno być. A co do słabszych, to swej słabości są sami winni.

Polański nie poprzestał jednak na pełnym natchnienia nienagannym rzemiośle, wykorzystującym w pełni wielkie talenty aktorskie i wszelkie walory tekstu. Rzemiośle ukrywającym dość skutecznie jego słabości, jak chociażby doskonale widoczną zbytnią symetrię konstrukcji, która była zresztą zapewne przyczyną broadwayowskiego, a także międzynarodowego sukcesu. Owo piekło ukazał niejako z oddalenia, bez zaciemniających jego obraz emocji, jako rzecz dość przerażającą, ale w końcu zwyczajną. Świat trwał i pewnie będzie trwać pomimo wszelkich swych błędów, nieprawości i fanatyzmów. Tak jak będą trwać obydwa jakże niedoskonałe małżeństwa. Pewna dawka zakłamania jest konieczna, aby świat przetrwał. Konflikty czasem wygasają same, jak w przypadku dwóch chłopców, czasem pewnie konieczna bywa interwencja. Mądra rezygnacja jest być może najrozsądniejszą postawą. Postępowanie według sztywnie przestrzeganych wzorców to błąd. W ten sposób Polański zajmuje niedogodną pozycję wobec gorących ideowych sporów, ukazuje ich ograniczenia i groteskowy wręcz wymiar. Przypomina, że forsowanie swych racji za wszelką cenę prowadzi czasem do zbrodni, a jeszcze częściej do śmieszności. Zarówno w małżeństwie, jak i w wielu innych przypadkach. Powinni o tym pamiętać nie tylko adwokaci, działacze humanitarni, handlowcy, ale też i politycy. Pewnie pamiętać nie będą – jest przekonany Polański, ale przecież nie zaszkodzi im i nam wszystkim o tym przypomnieć.

Tomasz Jopkiewicz

Rzeź (Carnage) - tragikomedia, Francja/Niemcy/Polska/Hiszpania 2011. reż. Roman Polański.