Ta tragedia rozegrała się między 6.00 rano a 19.00, kiedy to trąby ze świątyni ogłaszały Paschę. Nie było przy tym telewizji ani paparazzich. Ale męka Chrystusa jest wyryta w naszej kulturze. Wciąż szukamy w niej nowych, własnych znaczeń. I choć dziś Wielki Tydzień można od siebie odsunąć, przykryć go codziennym informacyjnym szumem, trudno, choć przez chwilę nie wyświetlić sobie w głowie Chrystusa na krzyżu. Symbolika tej śmierci jest czytelna nawet jeśli człowiek niespecjalnie przejmuje się religią. Wojciech Chmiel, malarz, rzeźbiarz, konserwator dzieł sztuki, pokazuje u nas zalążki swego projektu Drogi Krzyżowej.

Aby ten krótki teks nabrał właściwego znaczenia przesyłam zalążek moich rozważań o wydarzeniach piątkowych w tamtych odległych czasach. Rysunki są studyjne (rok 2011), właściwie projekty w ten sposób czynione, aby można z nich było łatwo stworzyć bardziej ekspresyjną realizację w kolorze w dużej skali, lub wykuć płaskorzeźbę w marmurze Carrara w formacie B-2, lub większym. Podołam obojętnemu zleceniu. Temat dotyczy tragedii objętej czasem od 6 rano do 19 wieczorem, kiedy to trąby ze świątyni ogłaszały Paschę. Cały projekt nie jest jeszcze skończony, brakuje nieco, bo też pierwsza zaliczka na jakiekolwiek podłoża ma już opóźnienie 365 dni. Drobiazg przy wieczności.

Pierwszy synod powszechny zaowocował Nicejskim Credo (325 r.). Tradycja tego przesłania trwa do dzisiaj w Chrześcijaństwie. Wielki Tydzień rozpoczyna wjazd Jezusa do Jerozolimy – Niedziela Palmowa, a Triduum Paschalne rozpoczyna Wielki Czwartek wspomnieniem Ostatniej Wieczerzy (w kościołach zakrywa się ołtarze czarną tkaniną). Wielki Piątek to Via Dolorosa (droga krzyżowa), a Sobota jest dniem żałoby. W Niedzielę odbywa się największe święto Chrześcijaństwa – Wielkanoc (Pascha, Zmartwychwstanie). Wieść o Zbawieniu, stygmat Męki, Śmierci i Zmartwychwstania, aksjomat Wiary Chrześcijańskiej.
Poniedziałek - czytanie Ewangelia według Św. Marka, rozdział 11 werset 12–14. Betania – Jezus niszczy słowem (jedyny cud destrukcyjny) drzewo figowe, bo nie było na nim owoców. Zaskakujący jest jednocześnie komentarz synoptyka „nie była to pora rodzenia fig” ! Tyle Ewangelii.

Zwiastun tym razem wyselekcjonuję na potrzebę chwili, będzie małym fragmentem dokonanego:
Stacja III (apokryficzna). Upadek pod Krzyżem. Jest powszechne w rzymskim prawie karnym obnażanie skazańców idących na stracenie. Jednocześnie byli powiązani powrozem między sobą. Jezus miał dwie tuniki na sobie (o nie losy pod krzyżem rzucano), a ten akt łaski okazany przez wymiar sprawiedliwości Piłata mógł być spowodowany chęcią ukrycia przed obserwatorami śladów biczowania, świadczących o zamiarze uwolnienia więźnia, lub wręcz hołdem dyplomatycznym dla tetrarchy i uszanowanie kpiny Heroda. Procedura prawa rzymskiego stosowała „odsyłanie” więźnia najpierw do forum comperehesionisis (sądu miejsca uwięzienia), a następnie do forum originis habitations vel dominicilii (sądu miejsca pochodzenia, lub zamieszkania). W tym czasie Herod gościł w Jerozolimie (z okazji święta Paschy) w pałacu Hasmanejczyków (pałac Agryppy). Herod Antypas, tetrarcha Galilei i Pereii, któremu bezpośrednio podlegał Galilejczyk Jezus, odsyła podejrzanego bez wyroku (wtedy Jezus dla upokorzenia odziany zostaje w ową „królewską” szatę cało dzianą) do prefekta Judei Poncjusza Piłata. Wszyscy chcieli się wycofać z kłopotliwego, religijnego zatargu żydowskiego. Pod presją przedstawicieli kapłańskiej arystokracji sadycejskiej reprezentującej Sanhedryn (absolutny autorytet religijny i prawny), oraz w obawie o ewentualne zamieszki i denuncjacje prokurator Piłat nie znajdując winy w oskarżonym i bez przekonania, ale jednak skazuje Jezusa na ukrzyżowanie. Według św. Mateusza umywa ręce.

Stacja V – Pomoc Szymona z Cyreny. Zgodnie ewangeliści uwypuklają fakt, że Szymon nie wziął krzyża za Chrystusa z czystego współczucia, tylko z musu. Skonanie skazańca po drodze miało by na pewno nieprzyjemne konsekwencje, wynikłe z regulaminu rzymskiego prawa karnego, ale też niesienie krzyża było powszechną hańbą dla wszystkich starożytnych ludów. Centurion (zawodowy niższy oficer, dowódca najmniejszej (83 ludzi) rzymskiej jednostki – setnik) znalazł wyjście z tej niezręcznej sytuacji, zmuszając przypadkowego przechodnia z gawiedzi. Na Golgocie Szymona nie ma przy egzekucji, znika całkowicie po wykonaniu owej przypadkowej i wstydliwej posługi.
W Biblii istnieją opisy przypadków unikatowych podczas rzymskich wyroku krzyżowania. Jednym z nich (prócz odzieży skazanego) jest korona cierniowa (prawdopodobnie z rośliny Ziziphus spina-christi), według tradycji towarzysząca skazanemu do końca (brak jednak na to konkretnego świadectwa synoptyków). Wiadomo, że wśród żołnierzy rzymskich rozpowszechniona była gra „w króla”, zachowały się archeologiczne tego świadectwa. W wypadku Jezusa nie rzucano jednak kości (astragale), przegrany był oczywistością. Według św. Marka należało by przyjąć, że zarówno płaszcz szkarłatny jak i korona cierniowa pozostały na dziedzińcu (niepewne jest jednak miejsce wyroku: Antonia, czy pałac Piłata). Przypuszcza się, że nie był to wianek, ale rodzaj „mitry” przykrywającej całą głowę i umocowany sznurem. Miało to miejsce zaraz po biczowaniu podsądnego.

Stacja XI – Ukrzyżowanie. Nie rozpisywali się ewangeliści o samym krzyżowaniu, temat był znany, bardzo wstydliwy i do dzisiaj takim pozostał. Rzymianie wieszali skazanych nago, co miało być dodatkowym upokorzeniem i opisywali winę w trzech językach. Dwóch synoptyków (Mateusz i Marek) wspomina o podaniu skazanemu płynu (uśmierzającego?) na bazie wina (lub wina octowanego) z (gorzkimi) dodatkami, tuż przed wykonaniem wyroku, wszyscy zaś piszą o przybiciu do krzyża. Przed agonią skazanemu (Mateusz, Marek) podaje się na trzcinie ponownie ów napój zwany przez ewangelistów octem. Na tym relację się kończą. Był to burczak – sfermentowany moszcz z winogron lekko rozcieńczony wodą i przyprawami. Przydziałowy napój legionisty w gorącym klimacie.

Relacje ewangelistów są wielce powściągliwe do samej egzekucji, jednak taka scena musiała się odbyć z całym wstrząsającym regulaminem rzymskiego sądownictwa, pozostaje ona jednak jedynie w sferze naszych dociekań. Nie istnieją wiarygodne źródła historyczne opisujące rzymskie czynności i techniki konieczne do uśmiercenia skazanego na krzyżu, a przecież takowe instrukcje istniały i były respektowane bezwzględnie. Pionowa część krzyża, czyli pal (tradycją katolicką określany do wysokości 3m), zwany po grecku to xilon, a po łacinie stipes, lub simplex była na stałe wkopana w ziemię na miejscu kaźni i służyła dla wielu skazańców - aż do zużycia. W gruncie musiała by być zakotwiona przynajmniej ponad metr, a w Judei nie ma tak wysokich drzew aby pozyskać odpowiedni materiał. Historycznie krzyż w tamtych czasach wystawał z gleby na wysokość maksymalnie 2,3 m. Wspomina się, że psy rozszarpywały trupy ukrzyżowań. Istotne było jedynie, aby skazany nie dotykał ziemi. Niesiona przez Chrystusa belka poprzeczna patibulum nie była lekka. Spekuluje się, że miała około 180 cm długości, a dalej, że na 20 cm była gruba i 30 cm szeroka. Ważyła by zatem powyżej 30 kg, mogła nawet przekroczyć 50, co jest nieprawdopodobne. Zapewne nie przekraczała długości 160 cm i była o przekroju maksymalnie 20 x 15, a zapewne mniejszym. Takie są realia drzewostanu Judei i wymogi pośpiechu w przeddzień Paschy. Aby jej ciężar mógł Jezus jako tako donieść na Kalwarię, przywiązano ją do rozoranych biczami pleców układając ukośnie: od prawej łopatki do lewej. ponieważ prawe ramię Jezusa było tak dalece jedną, otwartą raną, że splot nerwów ramiennych został odkryty (z analizy Całunu Turyńskiego). Przed Jezusem pięła się w górę kamienista droga na Golgotę (wzgórek wysokości około 6m) długości około 700 metrów od brany. Mechanizm ukrzyżowania był w owym czasie dość skomplikowany. Od wyboru sposobu zależało, czy skazany ma cierpieć mniej okrutnie, ale za to dłużej, czy też krótko – lecz z niewspółmiernym wzrostem męczarni. Były metody łączenia obydwóch wersji. Jezus z Nazaretu musiał umrzeć szybko z uwagi na dzień Przygotowania parasceve – albowiem w dniu Paschy tj. w dniu następnym „żadne ciało nie mogło pozostać na drzewie". Nie przywiązywano do krzyża Jego rąk i nóg powrozami, jak to uczyniono w przypadku obu łotrów (tak jakby ich Pascha nie obowiązywała, mimo późniejszego połamania goleni), nie dano Mu też podpórki kroczowej (sedile) ani tym bardziej i podnóżka (suppedaneum), co lubią tak często przedstawiać w swych niezbyt zgodnych z realiami obrazach artyści zwłaszcza średniowiecza.

Analiza ran na Całunie wskazuje na to, że ręce do krzyża przybijano gwoźdźmi w nadgarstkach, zapewne uprzednio przywiązane (archeologia to potwierdziła). Najpierw przybito obie ręce do belki poprzecznej, leżącej na ziemi. Miejscem przebicia nie było międzykostne dłoni, czyli środek – jak to się przedstawia, lecz nieco wyżej, ponad stawem nadgarstkowo – promieniowym, gdzie anatomicznie istnieje bardzo silny splot wiązadłowy, ściślej anatomicznie w tzw. „szczelinę Destota”. Spowodowało to patofizjologiczny przykurcz do środka powierzchni chwytnej dłoni i obu kciuków. Potem całość wciągano na pionowy pal i klinowano.

Jednak stygmatycy mają rany na dłoniach… i tylko. Niepojęta jest moc symbolu. Rzymianie doskonale znali słabe miejsca anatomii ludzkiej, które mogły by ulec zerwaniu w trakcie konwulsji konania na krzyżu, zwłaszcza podciągania całego ciężaru ciała na dwóch gwoździach, aby zaczerpnąć oddech. Tradycja chrześcijańska to ignoruje.

Ramiona Chrystusa na krzyżu wyznaczały ostatecznie literę V. Było to celowe i jedyne rozwiązanie, aby śmierć nastąpiła szybko. Dzisiaj dowiedziono medycznie, że bardzo szeroko rozpostarte ręce rokują śmierć długą, trwającą i kilka dni. Im kąt rozwarcia rąk jest mniejszy (im krótsze poprzeczne patibulum), tym czas zgonu się skraca. Powieszeni na słupach (rzym. stauros, lub simplex), co stosowano w hitlerowskich obozach zagłady, z rękoma złączonymi nad głową dusili się błyskawicznie i konali bardzo szybko – następuje wtedy kolaps ortostatyczny (niedotlenienie mózgu). Stopy, a to udowodniła archeologia, przybijano w starożytności z boków belki pionowej krzyża gwoździami wbitymi tuż za piętą (umożliwiało to podciąganie się skazanego w „naturalnej pozycji” i przedłużało konanie). Wieszano właściwie w pozycji prawie kucznej, nogi zgięte znacznie w stawie kolanowym (drzewa w Judei nie są wysokie). Wiadomo też, że stosowano suppedaneum dla podparcia stóp i sedile do podparcia krocza, aby agonię wydłużyć, wszystko zależało od okoliczności. Jezusowi stopy przebito tuż przed stawem zwanym Lisfranca, aby ograniczyć zaczerpnięcie powietrza, co rokowało krótką agonię.

Medyczne analizy wskazują, że bezpośrednią przyczyną śmierci było pęknięcie mięśnia sercowego, po którym nastąpiło przedostanie się krwi do osierdzia (mogło być około 2 litrów), a następnie do opłucnej, wywołując hemoperikardię. Doprowadziło to do gwałtownego rozerwania osierdzia pod wpływem silnego ciśnienia nagromadzonej tam krwi, wywołując porażający ból w okolicy mostka. Spowodowało to natychmiastowy krzyk, po którym Jezus umarł (faktyczna przyczyna zgonu – pęknięcie osierdzia). Po śmierci krew zgromadzona w osierdziu rozdzieliła się na czerwone ciałka, które opadły na dół i bezbarwne osocze, które zostało w górnej części opłucnej. Ciało stężało natychmiast pośmiertnie w pozycji wyprężonej. Kiedy żołnierz przebił włócznią bok zmarłego Chrystusa, wtedy doszło do gwałtownego wylewu na zewnątrz najpierw czerwonych ciałek krwi, a następnie bezbarwnego osocza. Rana zadana przez legionistę rzymskiego (Longinus) ustala zgon „włócznią Przeznaczenia”, wbitą w prawy bok (w odległości 13 cm od mostka). Grot – pod kątem 29 stopni – dotarł do serca. Dlaczego żołnierz nie przebił lewego boku, by ugodzić prosto w serce? Gdyż był żołnierzem. Jest to klasyczny przykład szermierki wojskowej: atak na prawą stronę korpusu przeciwnika, bo lewą zasłaniała tarcza... Tym prostym (żołnierskim) sposobem Rzymianie stwierdzili agonię u skazańca. Wykonawcami wyroku musieli być rzymscy legioniści, bo Żydom (Jan rozdział 19, werset 7) Zakon zabraniał krzyżowania.

Mając świadomość historycznych realiów i obecnej wiedzy medycznej (o której tutaj wspomniałem nieco, bo właściwie o tych 11 godzinach Męki Pańskiej można napisać grubą monografię), nie sponiewierałem tradycji w swojej Via Dolorosa. Mam mimo przypadłości uciążliwej awangardy szacunek do korzeni.

Wojciech Chmiel