Tymoteusza Muśkę poznałem w sierpniu 1979 roku, kiedy trafiłem na Plener Twórczy do Brożówki. Muśko wyraźnie się wyróżniał z grupy przeważnie młodych ludzi tam zgromadzonych. Był dużo od nich starszy, poza tym miał kłopoty z mówieniem i chodzeniem. Wydawał z siebie jakieś nieartykułowane dźwięki i żeby go zrozumieć trzeba było się mocno wsłuchiwać w jego mowę. Malował takie dziwne, trochę dziecinne obrazy i rysunki. Potem jeszcze widywałem go w Suwałkach, gdy przyjeżdżałem odwiedzić Marka Sobczaka. Najczęściej na ulicy: Muśko szedł lekko przygarbiony, z teczką z rysunkami pod pachą i nieodłącznym papierosem w palcach. Nikifor Północy zmarł 10 sierpnia 1985 roku w Węgorzewie. O Tymoteuszu Muśce rozmawiam z artystą malarzem i poetą Markiem Sobczakiem.

Sławomir Zygmunt: Tymoteusz Muśko, zwany Nikiforem Północy, to bardzo intrygująca postać. Czy mógłbyś opowiedzieć, kim on był oraz w jakich okolicznościach go poznałeś?

Marek Sobczak: Tymoteusza Muśkę poznałem wczesną wiosną 1977 roku. Miałem czternaście lat, zaczynałem malować farbami olejnymi i zajrzałem do pracowni plastycznej w Wojewódzkim Domu Kultury w Suwałkach. Jedyną osobą był w niej Muśko, siedział za sztalugą i mozolnie malował. Kiedy mnie zauważył, z miejsca wysłał po paczkę „Giewontów” bez filtra. To były papierosy mocne siłą PRL-u. Tak rozpoczęła się nasza znajomość, która trwała przez siedem lat, do momentu mojego wyjazdu na studia plastyczne w Poznaniu. Byłem z Muśką na czterech plenerach, spotykaliśmy się kilka razy w tygodniu na wystawach i w pracowni plastycznej. Nauczyłem się go słuchać, bo żeby zrozumieć Tymoteusza Muśkę, należało się w niego wsłuchać. W czasie drugiej wojny światowej został ranny, miał sparaliżowaną prawą rękę i część twarzy, powłóczył nogą, mówił bełkotliwie. Było w nim dużo bezbronności, ale zarazem chłopskiego uporu i wielkiej radości życia. Kiedy już zaczął malować w Wojewódzkim Domu Kultury, codziennie pokonywał, w jedną stronę, pieszo cztery kilometry z Domu Opieki Społecznej, w którym mieszkał. Na kilkanaście lat stał się częścią suwalskiego krajobrazu. Wciąż widzę jak wolno i z zacięciem się porusza. Przypomina mi postać wędrującego malarza z obrazu van Gogha, gdyby jaskrawe kolory południa Francji zastąpić szarzyzną PRL-u i zamiast kapelusza na głowie malarza umieścić beret, to byłby obraz przedstawiający Muśkę. Vincent van Gogh uchwycił samotność i drogę.

Czy znana jest jego biografia?
Tymoteusz Muśko urodził się w 7 lutego 1917 r. w Monastyrsku w Rosji. Najprawdopodobniej, jego rodzina podczas I wojny światowej otrzymała nakaz wycofywania się z terenów polskich wraz z armią rosyjską. Trzy lata później powrócili do Polski, ojciec Muśki zginął w rewolucyjnej zawierusze. Osiedli we wsi Dubno koło Białegostoku. Muśko skończył pięć klas szkoły podstawowej. W czasie następnej wojny został ranny, opiekowała się nim matka, gdy zmarła, w połowie lat siedemdziesiątych Tymoteusz Muśko trafił do Domu Opieki Społecznej w Suwałkach. Zaczął tam rysować, modelami byli pensjonariusze: schorowani, niechciani, przykuci do wózków, samotni, chorzy psychicznie… W ten sposób powstały prace z dużym ładunkiem ekspresji.

Jak określiłbyś malarstwo Muśki? Czy był tylko zdolnym prymitywistą czy może genialnym prymitywistą?
Genialne jest to, co wytrzymuje próbę czasu. Muzyka Mozarta, której chcemy słuchać po dwustu latach jest genialna, prace Leonarda, Michała Anioła… Dzisiaj do dewaluacji tego słowa doprowadziła kultura masowa, głosząca, że coś staje się genialne – na pięć minut. Wierzę, że obrazy Tymoteusza Muśki rozpoczęły swoją wędrówkę w czasie i wytrzymają jego próbę, bo potrafią przyciągać i zapadać w pamięć. Czy jego „Powódź” nie jest ilustracją kolejnych fal powodzi, które nawiedzają Polskę 2010 roku? A „Pogrzeb Tito” przełożony na ludowy język (prezydent Jugosławii Josip Broz Tito zmarł 4 maja 1980 r., jego pogrzeb zgromadził czterech królów, 31 prezydentów i 22 premierów) – czy nie posiada pierwiastków wszystkich dostojnych pogrzebów? Świat Tymoteusza Muśki, jeżeli nie liczyć dziecięcych lat i udziału w wojnie, ograniczał się do wsi i kilkunastu ostatnich lat spędzonych w Suwałkach i Węgorzewie. Wiedzę o świecie zewnętrznym czerpać mógł jedynie z peerelowskich gazet, radia i dwóch programów telewizji. Był ciekawy świata, to uruchamiało jego wyobraźnię. Świat zewnętrzny tłumaczył sobie za pomocą świata, który znał, a później przenosił to na malarstwo. W tym świecie panował prawosławny porządek: osoby ważniejsze są na jego obrazach większe, te mniej ważne przedstawione są jako małe. Widać to w jego licznych przedstawieniach z cerkwi i w wiejskich obrzędach: „Ubój świni”, „Wnętrze z kołowrotkiem”. Jednak w jego malarstwie ta różnica w przedstawianiu ludzi nie ma ich wartościować, u Muśki osoby większe starają się ochraniać istoty mniejsze. Być może ten przekaz, ów brak obojętności na wiejski twardy los, wypływał z bolesnych doświadczeń Tymoteusza Muśki, z jego niepełnosprawności. Wydaje mi się, że Muśko podświadomie pochylał się nad ludźmi słabszymi, bezbronnymi i umieszczał ich w swoich obrazach. Pomagał mu w tym język prawosławnej sztuki, świata, w którym się wychował. Miał w sobie dobroć i bezbronność. W sierpniu 1982 roku podczas pleneru w Augustowie zasłabł. Jadwiga Błaszczyk Jurkonis, która plener prowadziła i od lat opiekowała się Muśką, poprosiła mnie o pomoc. Na całe szczęście, Muśce nie przydarzyło się nic groźnego, był to fałszywy alarm. Siedzieliśmy z Muśką na schodach domku letniskowego, czytałem książkę. Muśko czymś się obok zajmował i po jakimś czasie wręczył mi zakładkę wyplecioną ze słomy. Ktoś pomyślałby – że to nic. Ale Muśkę ta praca kosztowała dużo wysiłku, bo zakładkę wyplótł jedną zdrową ręką! Pewnie spojrzał na mnie i pomyślał: „Czyta książkę i nie ma zakładki…”. Mam ją do dzisiaj.

Jakich technik używał?
Początkowo, w Domu Opieki Społecznej, rysował ołówkiem lub kredkami. Począwszy od pudełek po papierosach, pokrywał rysunkami każdy skrawek papieru. Wokół Muśki zawsze piętrzyły się góry rysunków. Miał wielką radość rysowania. W Domu Kultury zaczął malować farbami olejnymi i zaskoczył wszystkich wielką wrażliwością koloru, sposobem komponowania obrazów, perspektywą, skrótami… To nie było malarstwo „zdolnego amatora”. Muśko uwolnił w sobie świat, który przez tyle lat w nim wzbierał. Powstały dojrzałe, piękne prace. Przestał był anonimowym kaleką, stał się malarzem. Kilka lat po rozpoczęciu malowania został okrzyknięty Nikiforem Północy. W osiemdziesiątym roku, w Wydawnictwie Łódzkim został wydany zbiór reportaży „Spotkania z Suwalszczyzną”. Autorami reportaży byli: Wojciech Giełżyński, Stefan Maciejewski… Rozdział „Zawiłe miary szczęścia” Maryny Miklaszewskiej (córki rysownika Gwidona Miklaszewskiego) przedstawiał portret Muśki w Domu Opieki Społecznej. Trochę idealistyczny i mijający się z prawdą, bo nie wszystko można było wówczas sprawdzić, nie było Internetu, ale też brutalny, bo pani Miklaszewska po raz pierwszy o tym napisała, że Muśko w Domu Opieki Społecznej był bity po twarzy przez pielęgniarki. Nikt na to nie zareagował, bo to był PRL, rok później wprowadzono stan wojenny. Muśko uciekał z tego Domu w malarstwo. Mógł w Domu Opieki egzystować jako pensjonariusz-warzywo, lecz znalazł pierwszą furtkę w życiu, za którą czekała go akceptacja.

Co dominowało w jego malarstwie? Opowiedz jak powstawały jego obrazy, rysunki, szkice. Co go inspirowało, gdzie szukał natchnienia?
Powstały wspomniane „Portrety Pensjonariuszy”, później „Wiejskie obrzędy”, „Wiadomości ze świata” a także cykl „Erotyków”. Na plenerze w Węgorzewie mieszkaliśmy w koszarach wojskowych, w dziesięcioosobowych pokojach, w pewnym momencie Muśko zaczął nagabywać młode dziewczyny z pleneru, żeby mu pozowały do aktu. Nic z tego nie wyszło, ale Muśko i tak namalował „Adama i Ewę”, z Ewą na pierwszym planie, w Raju oczywiście. Czy Muśko potrzebował natchnienia? Nie, po prostu siadał i malował godzinami, zatapiał się w swoim świecie i tylko pająk śliny zastygał mu między ustami. Później przesiadywał z nami, znał przepisy na dobry bimber i setki wiejskich toastów: „Nasze życie długie, wypijemy drugie”. Była w nim radość, choć raz, na plenerze pod Augustowem, widziałem go wściekłego. Andrzej Domański, drocząc się z nim, powiedział: „Bo pan, panie Muśko to jesteś Białorusin”. Gdyby nie sparaliżowane ciało, Muśko pewnie by go rozszarpał. Obrzucił Andrzeja wszystkimi możliwymi wyzwiskami... Andrzej Domański od lat przyjaźnił się z Muśką, i zawsze się droczyli.

Czy za życia Muśki było zainteresowanie jego twórczością? Kto kupował jego obrazy?
Brał udział w konkursach plastycznych dla amatorów i otrzymywał pieniężne nagrody. Jednego z pierwszych zakupów dokonało Muzeum Okręgowe w Suwałkach. Muśko sprzedawał swoje obrazy na aukcjach organizowanych przez Dom Kultury. Kupowali od niego prywatni kolekcjonerzy. Na Jarmarkach Ludowych w Węgorzewie sprzedawał wszystko, zazwyczaj brali Niemcy po dwadzieścia marek za obraz. W Polsce Ludowej to była fortuna. Jego obrazy pokazywane były w Kazimierzu nad Wisłą, gdzie też otrzymywał wyróżnienia. Obrazy Muśki są w Muzeum Sztuki Ludowej w Węgorzewie. Muśko w Węgorzewie otoczony opieką pana Bogocza spędził ostatnie półtora roku i zmarł 10 sierpnia 1985 roku. Pochowany został na prawosławnym cmentarzu we wsi Dubno obok swojej matki Paraskiewy Muśko.

Co się stało ze spuścizną po Muśce? Czy Tymoteusz Muśko w końcu doczeka się indywidualnej wystawy?
Tymoteusz Muśko brał udział w wystawach zbiorowych, konkursowych i poplenerowych. Jednak do stworzenia listy tych wystaw potrzebna byłaby praca historyka. Na dziś, taka lista uzupełniająca twórczy biogram, nie istnieje. Nikt tego nie odnotowywał, są tylko rozproszone dane cząstkowe. Muśko brał udział w poplenerowych wystawach z Brożówki, Węgorzewa, Gołdapi i Augustowa. Jego prace pokazywane były w Kazimierzu nad Wisłą. Niewielką wystawę indywidualną urządził mu Andrzej Domański na uczelni plastycznej w Lublinie. Andrzej tam studiował i próbował zainteresować Muśką uczelnię, ale w tym czasie wybuchł stan wojenny, więc nic z tego nie wyszło. W Suwałkach było kilka wystaw Muśki – źle przygotowanych, źle rozpropagowanych, bez katalogu. W 2000 roku Józef Romasz nakręcił półgodzinny film dokumentalny o Muśce dla telewizji Polonia, Stanisław Kurak przygotował reportaż radiowy dla Radia Białystok, pojawiło się też kilka artykułów w prasie lokalnej…

Obrazy Muśki od ćwierć wieku tkwią w piwnicy ROKiS-u i nic się z nimi nie dzieje. Praktycznie jest nieznany. To efekt braku wiary w to, że w Suwałkach mogą powstawać cenne rzeczy. Gdyby „Nikifor Północy” przypadkiem trafił do Krynicy lub do innego prężnego miasta, jego obrazy nie leżałyby w piwnicy, lecz byłyby tego miasta wizytówką!

W 2007 roku proponowałem Urzędowi Miejskiemu zainicjowanie prac nad trójjęzycznym albumem o Tymoteuszu Muśce. Pomysł storpedował urzędnik, który obecnie dopytuje się swoich pracowników: „Jakie studia skończył Muśko?”. Co można dzisiaj zrobić? Przede wszystkim należałoby w profesjonalny sposób skatalogować prace Muśki, jakie znajdują się w piwnicach i pomieszczeniach ROKiS. Dokonać inwentaryzacji tego, co pozostało dzisiaj z gór rysunków – i katalog ten powiększać dalej. Należałoby też zrobić profesjonalne strony internetowe przy stronach Miasta, co być może, byłoby pierwszym krokiem do utworzenia Muzeum Tymoteusza Muśki w Suwałkach. I jeszcze jedna sprawa, w Polsce powstały filmy o Nikiforze i *Teofilu Ociepce, biografia Tymoteusza Muśki to gotowa opowieść na fabułę.

Rozmawiał: Sławomir Zygmunt, Warszawa, 9 czerwca 2010

Zobacz reprodukcje obrazów i zdjęcia Tymoteusza Muśki w Galerii.

Przeczytaj także Marek Sobczak: sztuka nie jest do rozumienia i Marek Sobczak: mój Egipt.

* Teofil Ociepka - ur. 22.04.1891 w Janowie, zm. 15.01.1978 w Bydoszczy - malarz samouk, prymitywista. Jeden z przywódców Janowskiej Gminy Okultystycznej. Obok Nikifora najbardziej znany polski reprezentant prymitywizmu. Jego twórczość osiągnęła światowe uznanie.

Marek Sobczak - artysta malarz, grafik i poeta. Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Współtwórca intermedialnej grupy SDS. Cykle malarskie: Rosjanie, Wieża Babel, Portrety trumienne, Egipt. Brał udział w 150 wystawach indywidulanych, grupowych i zbiorowych.